Relationeel-familiale dramedy’s waarin blanke mannen zich moeten zien te verzoenen met hun naasten en met zichzelf: het is de rode draad doorheen het oeuvre van tweevoudig Oscarwinnaar Alexander Payne. Titels als About Schmidt, Sideways, The Descendants en Nebraska mogen op het eerste zicht weliswaar onderling inwisselbaar zijn, het zijn stuk voor stuk films met een eigen identiteit en klankkleur. Dat kan ook van Paynes overambitieuze Downsizing worden gezegd. Al zijn die identiteit en klankkleur hier toch van een andere orde.

Payne en semivaste schrijfpartner Jim Taylor kwamen met het idee voor Downsizing op de proppen na de release van Sideways, alweer dertien jaar geleden. Twee jaar en een half zwoegden ze aan hun materialistische satire annex newagefabel annex dystopisch kleurboekdrama annex ja wat eigenlijk. Uiteindelijk bleek het project te eigengereid om direct te verfilmen, en Payne draaide dan maar eerst The Descendants en Nebraska. Uitstel was geen afstel, en uiteindelijk kreeg Downsizing toch groen licht en een budget dat tegen de negentig miljoen aanschuurde. Veel voor een regisseur die dusver vooral onafhankelijke karakterfilms had afgeleverd.

Op zich is Downsizing ook het verhaal van een blanke man die verzoening zoekt. Is het niet met zijn naasten of de rest van de wereld, dan toch zeker met zichzelf. Maar die essentie zit verborgen in een openlijk met sciencefictionspielereien flirtend maatschappijkritisch pamflet. Een Noorse wetenschapper - al kon het eigenlijk ook professor Gobelijn zijn geweest - slaagt erin om een middel uit te vinden dat mensen kan verkleinen tot miniversies van henzelf met een schaalgrootte van 1/2477. Na een geslaagd experiment in een fjordenkolonie kan iedereen zich waar ook ter wereld laten verkleinen. Omkeerbaar is de transformatie niet. Laat het aan de Amerikanen over natuurlijk om het idee te commercialiseren en de verkleinde mensen onder te brengen in luxueuze resorts met ronkende namen als Leisure Land. De ironie is dat de meesten zich niet laten verkleinen om met een kleinere ecologische voetafdruk bij te dragen tot een schonere wereld. Neen, ze krimpen eigenlijk vooral in omdat in de miniwereld alle luxueuze uitspattingen betaalbaar zijn geworden.

Ook Paul Safranek (Matt Damon) kiest ervoor om te ontsnappen aan de alledaagse sleur in de grotemensenwereld. In minivorm stelt hij vast dat die sleur er ook in de kleinemensenwereld is. Hij wordt weliswaar beste maatjes met euro-bon vivants Christoph Waltz en Udo Kier, het is de ontmoeting met eenbenige Vietnamese dissidente Hong Chau die hem echt zal tonen wat het betekent om een minimensch te zijn.

Geen gebrek aan breed uitwaaiende ideeën in Downsizing, maar de uitwerking loopt meer dan eens mank. Vooral omdat Payne en Taylor veel hooi op de vork nemen. Het eerste uur is ontegensprekelijk het beste met het naar een 'THX 1138'-achtig universum loerend segment waarin Damon verkaboutert als absoluut hoogtepunt. Daarna is het grotendeels uit met de pret, al ligt dat niet aan de breed ginnegappende Waltz en Kier die zich overduidelijk amuseren in hun comic relief rollen. Payne vond blijkbaar dat breed navelstaarderig uithalen naar de Westerse consumptiemaatschappij te weinig weerhaken biedt en komt finaal met een eind van de wereld-akte op de proppen waarin elk kind zich aan pretentieus badwater kan laven. 

Dat Downsizing een film is die zowel op veel ‘beste tien’ als op veel ‘slechtste tien’-overzichtslijstjes prijkt hoeft an sich niet te verwonderen. Als spreidstandfilm laat Downsizing zich op de een of andere bizarre manier zelfs als een aanrader omschrijven. Al is het maar om te zien hoe een nochtans betrouwbaar cineast als Payne zonder gêne een potentieel interessant uitgangspunt stuiterend alle hoeken van het scherm laat verkennen. Terwijl hij er natuurlijk gewoon beter gaten had ingebrand.