Een van de meest ondoorgrondelijke sciencefictionfilms uit de jaren tachtig is gebaseerd op een van de meest ondoorgrondelijke sciencefictionromans aller tijden: Dune van Frank Herbert.

Een roman die sinds zijn verschijnen in 1965 bijna onmiddellijk de status van meesterwerk veroverde en die vijf officiële vervolgen en een reeks schier nooit eindigende spin-offs en prequels kreeg. De film was een ander paar mouwen: her en der zijn er wel die de verfilming ook als een kunstwerk beschouwen, maar de algemene consensus is toch sof, saai en hilarisch slecht. Geen wonder dat er geen filmische vervolgen kwamen. Wat niet wil zeggen dat dit de enige Dune-verfilming is: in 2000 en 2003 produceerde Sci-Fi Channel twee miniseries gebaseerd op de werken van Herbert en in 2021 volgde een nieuwe verfilming annex remake door Denis Villeneuve. Maar deze door Dino De Laurentiis geproduceerde eerste verfilming blijft een volledig autonoom beest.

De rechten van Herberts roman werden voor het eerst opgepikt in 1971 door producent Pierre P. Jacobs. Die had David Lean in de stelling staan om de regie op zich te nemen, maar Jacobs’ dood in 1973 betekende meteen ook de dood van de potentiële verfilming. De Franse producent Jean-Paul Gibon kocht de rechten over en engageerde Alejandro Jodorowsky als regisseur. En die zag de zaken groots en bizar door een cast aan te kondigen die onder meer zou bestaan uit Salvador Dali, Orson Welles, Mick Jagger, Udo Kier, David Carradine en Gloria Swanson. Ook dit project mocht niet zijn: de financiering liep krom en Jodorowsky’s berekende speelduur van tien uur bleek ook een stap te ver. In 2013 verscheen wel Jodorowksy’s Dune, een documentaire van speelfilmlengte over de productieperikelen van deze geaborteerde poging.

En dan kwam De Laurentiis langs om de rechten over te kopen, en hij liet meteen een volledig nieuw script schrijven. Hij kreeg Ridley Scott zover om Alien op te volgen met Dune, en Scott kwam met het idee om het boek op te splitsen in twee films. Maar het ging niet snel genoeg voor Scott: nadat hij drie versies van het script had geschreven vreesde hij voor ellenlange pre- en postproductiefases en hij wou geen jaren van zijn toen nog jonge carrière blokkeren, waarop hij besloot om Dune te verlaten en Blade Runner te ontwikkelen. Waarop De Laurentiis bij David Lynch ging aankloppen, wiens The Elephant Man rond die tijd nogal wat indruk maakte. Lynch kreeg trouwens nogal wat aanbiedingen: zo vroeg George Lucas hem ook om Return of the Jedi te regisseren.

Ook al had Lynch het boek niet gelezen en had hij naar eigen zeggen geen interesse in sciencefiction, toch ging hij in op het aanbod van De Laurentiis. Waarop Dino al meteen begon om acteurs vast te leggen voor minstens drie films, want hij zag Dune als een Star Wars-franchise voor volwassenen. Het draaide echter allemaal anders uit: Lynch schreef in totaal zeven scenarioversies en mikte op een versie van minstens drie uur. Niet naar de zin van De Laurentiis en distributeur Universal die als maximumspeelduur twee uur en een kwartier naar voren schoven. Wat er uiteindelijk voor zorgde dat Dune een nauwelijks te volgen hutspot werd met een halfslachtige narratie, onuitgewerkte ideeën en een groot wtf-gehalte. Het was dus zeker geen goed idee om een uiterst gedetailleerd epos boordevol messiaanse profetieën, klassenstrijd, telepathie en tijdreisspecie producerende reuzenzandwormen gecondenseerd op het doek te brengen.

Aan ambitie nochtans geen gebrek: in totaal werden op zestien opnamestudio’s in Mexico ruim tachtig sets gebouwd om de wereld van Herbert te visualiseren. Het resultaat ziet er bij momenten zeker visionair verbluffend uit, maar haalt op andere momenten nauwelijks het niveau van een Italiaanse Z-rip-off. Een film die grotendeels kant noch wal raakt dus: als er in de jaren tachtig een sf-prent was waarvan de stillfotografie en marketingfoto’s beter waren dan het uiteindelijke resultaat, dan is het Dune wel.

Bovendien flopte de film ook aan de kassa: geen wonder dus dat alle plannen voor de sequels direct werden opgeborgen. Lynch wou achteraf niets meer met de film te maken hebben en hij beschouwt Dune als een project dat hij beter niet had aangenomen. Meteen ook de reden dat hij zijn naam niet wou verbinden aan de versie van ruim drie uur die later her en der op dvd werd uitgebracht. Lynch beweert dat hij met die versie niets te maken heeft en dat die niets meer is dan een veredelde werkversie. Universal bood hem achteraf de kans om zelf een special edition annex director’s cut te monteren uit alle beschikbare materiaal, maar Lynch bedankte voor de eer omdat hij geen zin had om terug te keren naar wat hij als zijn grootste professionele teleurstelling ooit beschouwt.

Redenen genoeg in elk geval om je minstens een keer aan dit ontspoord epos te wagen. Is het niet om je te laten entertainen dan toch minstens om je te laten verbazen. Wat misschien nog het meest verbaast is dat Herbert zich wel positief uitliet over deze verfilming.