De manier waarop William Hurt zich met een klap op de acteerkaart zette mocht er zijn. Voor dit langspeeldebuut was hij wel al een paar keer op tv verschenen – onder andere in twee afleveringen van de lollipopdetectivereeks Kojak – maar die verschijningen zullen niet de impact van Altered States hebben gehad. Niet dat Hurt uit het niets kwam: vooraleer te debuteren als Edward Jessup had hij al een gelauwerde theatercarrière achter de rug.

De Jessup waarvan sprake is een psychopatholoog die zichzelf onderwerpt aan experimenten om met de oerversie van zichzelf en alle andere mogelijke bewustzijnsstadia in contact te komen. Aanvankelijk doet hij dat door zich onder te dompelen in een piepkleine watertank, later door te experimenteren met krachtige heilige Mexicaanse paddenstoelen en uiteindelijk met een combinatie van de twee.

Deze symbiose van metafysische en mentale zij het wetenschappelijk onderbouwde hocus pocus komt uit de koker van drievoudig Oscarwinnend scenarist Paddy Chayefsky. Voor de nieuwsgierigen onder jullie: hij won beeldjes voor Marty, The Hospital en Network. Oorspronkelijk wou hij een moderne update brengen van Dr. Jekyll and Mr. Hyde en die insteek is nog duidelijk zichtbaar, zeker op het moment dat Jessups alternatieve ik de nacht op stelten zet. Producer Daniel Melnick – die met Chayefsky had samengewerkt voor Network – adviseerde hem om eerst een roman te schrijven over het onderwerp en die daarna te verfilmen, met Melnick als producent uiteraard. En aldus geschiedde met een roman die begin 1978 het levenslicht zag.

De keuze voor de regie viel op Arthur Penn. Tijdens de repetities die aan de eigenlijke opnames voorafgingen wierp Penn echter de handdoek in de ring na herhaaldelijke conflicten met Chayefsky. Waarop Ken Russell aan boord kwam voor wat zijn eerste echte Hollywoodproductie werd. Russell was aanvankelijk zelf verrast dat hij werd gecontacteerd daar hij al een hele tijd geen hit meer had gescoord en sinds 1977 zelfs niet meer op een set had gestaan. Al kreeg hij later van zijn manager te horen dat hij eigenlijk de zevenentwintigste keuze was nadat na het vertrek van Penn onder meer Steven Spielberg, Stanley Kubrick, Sydney Pollack, Robert Wise en Orson Welles het project hadden afgewimpeld.

Niet dat het tussen Chayevsky en Russell boterde: de twee lagen eveneens constant met elkaar overhoop. Russell beweerde dat de bemoeienissen van Chayevsky zijn creatieve vrijheid ondermijnden, Chayefsky liet optekenen dat Russell zijn roman en script oneer aandeed. Hij eiste op een bepaald moment zelfs het ontslag van Russell, maar daar wilde Warner Bros niet op ingaan gezien het vrij hoge budget en de vergevorderde stand van de opnames. Beide heren moesten hun conflict dus maar uitzweten.

Dat het resultaat opvallend coherent en stijlvast te noemen is, mag al een half mirakel heten. Wie ook dacht de wijsheid in pacht te hebben, feit is dat Altered States een absorberend kijkstuk is geworden. De voor die tijd spectaculaire visuele effecten van Bran Ferren zijn grensdoorbrekend en de transformatiescène moet qua intensiteit niet onderdoen voor de lichaamsveranderingen uit pakweg An American Werewolf in London. Voeg daar nog de uitstekende manier bij waarop Hurt zijn personage laat zweven tussen irritant en fascinerend en je hebt meteen alle puzzelstukken op de juiste plaats voor een geslaagde cinematografische trip.

Ironisch genoeg is het scenariomatig dat Altered States op het eind wat van zijn pluimen verliest. Niets mis met het mantra dat echte liefde alles overwint, maar een iets meer donker, duister of uitzichtloos einde zou precies toch passender geweest zijn bij dit vaak gemeendonker obsessieve kijkstuk over essentiële levensvraagstukken en het mysterie van het zijn in het grote universum.