Twee films over de vermaledijde 22 juli 2011 die min of meer tegelijkertijd het levenslicht zien. ’t Zal wel toeval zijn zeker? Geen toeval is dan weer dat zowel Paul Greengrass – die koos voor Netflix om zijn “22 July” wereldwijd te distribueren – als Erik Poppe beweren een film over de aanslagen in Stockholm en op het eiland Utoya te hebben gemaakt uit verontwaardiging. Greengrass filmde een reconstructie omdat hij vindt dat het gedachtegoed van de extreemrechtse dader steeds meer gemeengoed wordt, en Poppe sloeg aan het filmen omdat hij vindt dat er al die tijd teveel aandacht naar de dader is gegaan, en te weinig naar de slachtoffers.

De aanpak van Greengrass en Poppe ligt mijlenver uit elkaar. Greengrass brengt het volledige plaatje: de aanslag, de nasleep, het proces. Poppe concentreert zich uitsluitend op de moordende raid op het vakantiekamp op het eiland Utoya waar 69 jongeren koelbloedig werden neergeschoten. Greengrass noemt dader Anders Breivig met naam en toenaam, Poppe stelt hem voor als een naamloze schim. Het is Poppe die de meest relevante film heeft afgeleverd. Door het volledige plaatje te willen brengen en tegelijkertijd niemand tegen de schenen te willen schoppen, strandt Greengrass ietwat zoutloos met een afstandelijk docudrama dat vooral feiten registreert. Poppe levert een urgente film af, die tegelijkertijd een geslaagd filmisch experiment is. En leunt daarbij ironisch genoeg dichter bij Greengrass’ “United 93” aan dan Greengrass zelf.

Poppe was in een vorig leven oorlogsfotograaf en maakte al een paar prangende menselijke films, zoals het kindermoordenaar zoekt redemptie-drama “Troubled Water”. Voor “Utoya 22. Juli” koos hij ervoor om zich te focussen op een handvol jongeren tijdens de aanslag. De aanslag die in het echt 72 minuten duurde, krijg je in real time te zien: zonder muzikale omlijsting, zonder franjes. Poppe toont hoe tieners en kinderen vluchten voor hun leven, omgeven door doodsangst, knallende geweerschoten en een onzichtbare dader. Poppe had tijdens de ontwikkeling van zijn film heel wat gesprekken met jongeren die de aanslag wisten te overleven. Hij verwerkte hun verhalen als achtergrond voor zijn intense reconstructie. Die niet de waarheid is, duidt Poppe. Wat er gebeurde is de echte waarheid, de zijne is een andere waarheid.

“Utoya 22. Juli” is een accurate weergave van de aanslag, met als gids de twintigjarige Kaja (Andrea Berntzen). Een fictieve samenstelling van verschillende getuigen stelde Poppe in staat om als het ware de volledige geografie van het eiland te kaderen en zo de horror volledig te duiden. Kaja houdt zich met een paar andere jongeren schuil achter een zandophoping, probeert bereik te krijgen met haar gsm, probeert haar zus te lokaliseren in een leeg tentenkamp, komt jonge kinderen tegen in opperste staat van paniek, staat oog in oog met de dood en strandt uiteindelijk op de rand van het eiland.

Poppe filmde “Utoya 22. Juli” in één lange, ononderbroken take met de camera als registrerende getuige tijdens de vlucht van Kaja en andere jongeren. Hij deed dit op een eiland op dat qua vorm en uitzicht dicht aanleunt bij Utoya. Hij nam de film vijf keer op – een take per dag, en dit op vijf opeenvolgende dagen. De acteurs speelden de film dus vijf keer volledig in chronologische volgorde. Uiteindelijk koos Poppe ervoor om de beelden van de vierde opnamedag te gebruiken. Poppe gaat elke vorm van entertainment uit de weg, maar zoekt ook de gruwelijkheden niet bewust op: geen gore close-ups op de slachtoffers, maar een adrenalinepompend verhaal dat draait rond moed en doorzettingsvermogen. En dat zijn verontwaardiging als een pijnlijk zwellende uppercut uitdeelt.  

Gezien op Film Fest Gent.